ახალქალაქის რაიონი ^{(გვერდი 1/2)}

აგარის კომპლექსში მდებარეობს ერთ-ერთი უდიდესი ერთნავიანი ეკლესიათაგანი საქართველოში. მთავარი ეკლესია აგებულია X საუკუნეში ან XI საუკუნის დასაწყისში და შეკეთებულია არა უადრეს XIV საუკუნისა. აგარის მონასტერი მდებარეობს საქართველოში, სამცხე–ჯავახეთის მხარეში, ახალციხის მუნიციპალიტეტში, მისგან სამხრეთ–აღმოსავლეთით ურაველას ხეობაში მდებარე სოფელ ურაველას ზემოთ, მთის თხემზე, მდინარის მარჯვენა ნაპირას.

ვალეს ღვთისმშობლის ეკლესია თავდაპირველად ეკლესია გუმბათიანი იყო. შემდეგ დროთა განმავლობაში, მისი გუმბათი და კამარები ჩამოიქცა, 1561–64 წლებში შენობა უგუმბათოდ აღადგინეს. ამის გამო იგი სამნავიან ბაზილიკად იქცა და ამ ძეგლს ამჟამად შეცვლილი სახე აქვს.

ვალეს ღვთისმშობლის ეკლესია თავდაპირველად ეკლესია გუმბათიანი იყო. შემდეგ დროთა განმავლობაში, მისი გუმბათი და კამარები ჩამოიქცა, 1561–64 წლებში შენობა უგუმბათოდ აღადგინეს. ამის გამო იგი სამნავიან ბაზილიკად იქცა და ამ ძეგლს ამჟამად შეცვლილი სახე აქვს. ვალეს ღვთისმშობლის ეკლესიის აღმოსავლეთის ფასადზე შეკეთებულია მარჯვენა ფრთის ზემო ნაწილი და სარკმლები ცოტა გაგანიერებულია. ამ ფასადზე სამი სარკმელია, სამივეს საინტერესო მორთულობა აქვს. განაპირა სარკმლების თავზე რელიეფური ჯვრები და ჩუქურთმის არშიებია, მთავარი სარკმლის ზემოთ კი – სამი ფიგურისაგან შედგენილი რელიეფური ჯგუფი, რომელსაც აგრეთვე ჩუქურთმის არშია ფარგლავს. შუა ფიგურა – ღვთისმშობელია, მარცხნივ – ქალია, რომელიც ღვთისმშობელს ავედრებს თავს (ასომთავრული წარწერა: "წმინდაო ღმრთისმშობელო, კ რ ა ვ ი შეიწყალე". კრავი ქალის სახელია), მარჯვნივ – გაბრიელ მთავარანგელოზი. დასავლეთის ფასადზე ზემო ნაწილი (სარკმლიანად) გადაკეთებულის კვალს ატარებს, მაგრამ შესასვლელი კი ძველია დარჩენილი. მისი მდიდარი მორთულობა X საუკუნის ხელოვნების დიდად მნიშვნელოვანი ნიმუშია: შესასვლელის თავზე უზარმაზარი სწორკუთხა ქვაა, რომელზედაც ერთმანეთისკენ მიმართული ორი მხედარია გამოქანდაკებული (ალბათ წმ. გიორგი და წმ. დიმიტრი). ამ ქვის ზემოთ ჩუქურთმის კონცენტრული არშიებია, შესასვლელის საერთო ჩარჩო – კედლის სვეტებზე დაბჯენილი მოჩუქურთმებული თაღია. მთელი ეს რთული, მრავალფეროვანი მორთულობა, თავისი საერთო სახით, ცალკეულ ნაწილთა ურთიერთშეფარდებით, ჩუქურთმის სახეთა და ქანდაკების შერჩევით, ოსტატურადაა მოფიქრებული ხუროთმოძღვრების მიერ. მაღალია შესრულების ხარისხიც. სამხრეთის შესასვლელი დასავლეთისაზე უფრო ფართეა, (ეს მთავარი შესასვლელი იყო), მგრამ უფრო მარტივადაა მორთული. ტიმპანში აქაც ფიგურებია (ძლიერ რელიეფური): მარჯვნივ – ქრისტე, მარცხნივ კი როგორც ჩანს, ეკლესიის მშენებელი ეკლესიის მოდელით ხელში. ამას გარდა კუთხეებში პეტრე და პავლე მოციქულთა პატარა ფიგურებიცაა. ტიმპანის მთელი მარცხენა ნაწილი, წარწერიანად გადარეცხილია. მარჯვენა ნახევარსვეტის კაპიტელის წარწერაშიც მხოლოდ ცალკეული ასოებისა და სიტყვების გარკვევა შეიძლება, მთლიანი აზრისა კი – არა. ფასადის ზემო ნაწილები, განსაკუთებით შუაში, გადაკეთებულია. წინათ, როცა შენობა გუმბათიანი იყო, შუა ნაწილი აქ ამაღლებული და ორფერდა სახურავით იყო გადახურული. ასევე იყო ჩრდილოეთის მხრივაც. ამის გამო, შენობის ძირითადი ფორმები სივრცეში ჯვარს ქმნიდნენ. სამხრეთის ფასადის ზემო (გადაკეთებულ) ნაწილებში ძველი ქანდაკებებია ჩასმული (ორი ქალის ფიგურა, მხედარი წმინდანები). მაგრამ ეს მათი თავდაპირველი ადგილი არაა. ჩრდილოეთის ფასადზე კედლის წყობის ქვემო ნაწილი (შესასვლელითა და მისი მორთულობით) ხელუხლებელია, სარკმელი კი განახლებულია. შენობის კარნიზები ერთიანად ძველი ნაწილებისაგან შედგება. ის ჩუქურთმა, რომელიც სამხრეთისა და ჩრდილოეთის კარნიზებს ამკობს (ფოთლის თავისებური სახეა), ძალიან გავრცელებული იყო X საუკუნეში და XI საუკუნის პირველ ნახევარში, შემდეგ კი გამოვიდა ხმარებიდან. შენობის მორთულობაში საყურადღებოა აგრეთვე კარნიზის კუთხის ქვები, რომლებზედაც სხვადასხვა რელიეფია გამოსახული. ტაძრის შიგნით ორი ბოძი სივრცეს სამ ნაწილად ჰყოფს. შუა ნაწილი (ნავი) ბევრად უფრო ფართოა, ვიდრე გვერდის ნავები. წინათ გუმბათი ამ ბოძებსა და საკურთხევლის კედლის შვერილ კუთხეებს ეყრდნობოდა. ადვილი შესამჩნევია, რომ ბოძები შეკეთებულია. ბოძები არათანაბარი ზომისაა, დაღრეცილი. შეცვლილია მათზე დაბჯენილი თაღებიც. ეს ყველაფერი XVI საუკუნის რეკონსტრუქციის შედეგია. სამხრეთის ბოძზე ამოკვეთილია ძალიან დიდი წარწერა სამ სვეტად (სულ 45 სტრიქონია). ეს ასომთავრული წარწერა მოგვითხრობს ქაიხოსრო ათაბაგის მეუღლის დედისიმედის მიერ ძეგლის შეკეთების ამბავს. ამ წარწერაში მოხსენებული არიან სხვა წყაროებიდანაც ცნობილი პირები: დედისიმედის პაპა კონსტანტინე – ქართლის მეფე იყო. წარწერა (მაშასადამე, ეკლესიის მეორედ აშენებაც) 1561–64 წწ. მიეკუთვნება.

ახალციხის რაიონში, სოფელ თისელის მახლობლად რამდენიმე ძველი შენობის ნანგრევია დარჩენილი. თვით სოფელი თისელი მთაშია, აწყურიდან დასავლეთით, 5-6 კილომეტრითაა დაშორებული. სოფლიდან 1-1,5 კილომეტრზე, სამხრეთ- აღმოსავლეთით, მთის პატარა მდინარის მარჯვენა ნაპირას დგას გუმბათიანი ეკლესიის ნანგრევი. მის უკან (აღმოსავლეთით) შიშველი კლდეებია, მდინარის მეორე ნაპირზე კი ტყით დაფარული მთები. ეს შენობა, როგორც ხელოვნების ძეგლი, დაღუპულად შეიძლება ჩაითვალოს. მისი დასავლეთი ნაწილი მთლიანად დანგრეულია (ტაძართან თუ დასავლეთის მხრიდან მიხვალთ, თითქოს შენობის განივკვეთს ხედავთ), ქვის პერანგი ერთიანად შემოძარცულია. გადარჩენილი ნაწილების მიხედვით ირკვევა, რომ ეკლესია საგრძნობლად შეუკეთებიათ. მისი გუმბათი შენობის სხვა ნაწილთაგან განსხვავდება, იგი აგურით და დამუშავებული ქვითა არის ნაგები. სხვადასხვა დროინდელი ფენები ირჩევა შენობის ქვემო ნაწილებშიც. თისელის გუმბათოვანი ეკლესიის შესახებ წერილობითი საბუთები არ მოგვეპოვება, მაგრამ შენობის გეგმისა და ხუროთმოძღვრული თავისებურებათა მიხედვით, იგი XIV საუკუნის მიწურულში, ან XV საუკუნის დასაწყისში უნდა იყოს აგებული. გუმბათიანი ეკლესიის აღმოსავლეთით, კლდის ქიმზე, ციხის ნანგრევია, ხოლო ხეობის სიღრმეში, ოციოდე წუთის სავალზე - მეორე, უგუმბათო ეკლესია და მასთან დაკავშირებულ შენობათა მთელი კომპლექსი. ეს კუთხე ერთ-ერთი ულამაზესთაგანია მთელს სამცხეში. გუმბათიანი ეკლესიის ზემოთ ხეობა ვიწროვდება, ტყე გზამდე ჩამოდის. შემდეგ ხეობა ორად იყოფა და იქვე, მარცხენა ხეობის დასაწყისში, სადაც მოპირდაპირე კლდეები დიდად უახლოვდება ერთმანეთს, მოულოდნელად გამოჩნდება ახლახან ნახსენები უგუმბათო ეკლესია. იგი მარჯვნივ დგას, კედელივით შვეული კლდის საფეხურზე. გალავანი, რომელიც გზის პირამდის ჩამოდის, მისასვლელი გზა ამ გალავნის შიგნით, სხვა შენობები, მცენარეულობასა და ხავსშია ჩაფლული. ბუნებრივ კლდეებსა და შენობათა ნანგრევებს ერთბაშად ვერც კი გაარჩევთ ერთმანეთისაგან. სადგომთა დიდი ნაწილი ახლა მიწის ქვეშაა. საფუძვლიანი გაწმენდისა და გათხრის გარეშე აქ ძნელად თუ გაირკვევა რამე. თვით ეკლესია შედარებით კარგადაა გადარჩენილი. კედელ-კამარიანად დგას, საგანგებოდ ამოშენებულ ბაქანზე. კედლები თლილი ქვისაა. დასავლეთით კვადრატული კარიბჭეა. ყურადღებას იპყრობს კარიბჭის დიდი ვარსკვლავისებრი კამარა. ამგვარი კამარის უფრო კარგი ნიმუშები შეგვიძლია ვნახოთ ზარზმის ტაძრის კარიბჭესა და ზარზმისავე სამრეკლოში. სამხრეთის მხარეს ეკლესიაზე სამარხია მიშენებული. გარედან ეკლესიას არავითარი მორთულობა არა აქვს, შიგნით კი მოხატულია. მხატვრობის გარჩევა ახლაც კარგად შეიძლება. თისელის უგუმბათო ეკლესიაც აგრეთვე XIV-XV საუკუნეებში უნდა იყოს აგებული. როგორც ჩანს, აქ მონასტერი იყო.

XI საუკუნის ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი, წმ. გიორგის ტაძარი მდინარე შაბწყალას (მდ. თეძამის შენაკდი) ხეობაში, კასპის მუნიციპალიტეტში. გეგმით წაგრძელებული ჯვრის ტიპის გუმბათოვანი ტაძარი ნაგებია სუფთად გათლილი კვადრებით. ინტერიერში შემორჩენილი მოხატულობის ფრაგმენტები XI საუკუნეს მიეკუთვნება.

დგას სატრაპეზოს სამხრეთ-დასავლეთით და მისგან 40-მდე მეტრითაა დაშორებული. იგი სატრაპეზოს მსგავსად ნატეხი ქვითაა ნაგები. შემორენილია სამი სართული. შესასვლელი მეორე სართულზეა. პირველ და მეორე სართულს თითო სარკმელი აქვს.

მდებარეობს ქალაქ ახალციხეში, მდინარე ფოცხოვის მარცხენა ნაპირზე, დაარსებულია არაუგვიანეს IX ს-სა. რაბათის ციხე წარმოადგენდა სამცხის ათაბაგთა - ჯაყელების რეზიდენციას. XII – XIII საუკუნეში ციხე აღადგინეს და გააფართოვეს. სწორედ ამ დროიდან ჩნდება ტოპონიმი "ახალციხე".

ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი, სამონასტრო კომპლექსი კასპის მუნიციპალიტეტში, სოფელ ჩაჩუბეთის მიდამოებში, ნასოფლარ რკონის ტერიტორიაზე, მდინარე თეძამის ხეობის ზედა ნაწილში. რკონის კომპლექსი საუკუნეების მანძილზე იქმნებოდა – VII საუკუნის II მეოთხედი; XIII-XIV ს.ს. და  XVII- XVIII ს.ს., რომლებიც სამონასტრო ცხოვრების პერიოდებს უნდა შეესაბამებოდეს. რკონის კომპლექსში შედის: ღვთისმშობლის ეკლესია, კარიბჭე, ეგვტერი, სამლოცველო, სატრაპეზო, კოშკი, სამრეკლო, ნათლისმცემლის ეკლესია კარიბჭით და ხიდი. ღვთისმშობლის ეკლესია დგას კომპლექსის აღმოსავლეთ მონაკვეთში. იგი სამონასტრო ცხოვრების პირველ ფენას მიეკუთვნება (VII ს). ეკლესია სამნავიანი ბაზილიკაა.

ტყეში ჩაფლული მონასტერი მშრალ ხეობას გადაჰყურებს. მისი თვალწარმტაცი ხელი სრულიად მოულოდნელად, მაშინ გადაიშლება ჩვენს თვალწინ, როცა უშუალოდ მიუახლოვდებით. ალბათ ამიტომაც უწოდეს მას საფარა. ვახუშტის ცნობით: „ახალციხის წყლისა მტკურის შესართავს ზეით... ხევზედ არს საფარის მონასტერი, შუენიერად დიდშენი, გუმბათიანი, ყოვლადწმიდისა. ესე იყო შემკული ყოვლითა საეკლესიოსა და წმიდათა ნაწილებითა, და დაეფლოდნენ ათაბაგნი“. ადრე აქ სამცხის ათაბაგთა, ჯაყელთა, ერთ-ერთი რეზიდენცია იყო, ამიტომ ამ ადგილებში ძველ ნაგებობათა მრავალფეროვნებაა. მართალია, მისი აგების შესახებ ისტორიული წყაროები თითქმის არაფერს გვაუწყებენ, მაგრამ ტაძრის კედლებსა და ფრესკებზე შემორჩენილი წარწერები მისი დათარიღებიისა და ქტიტორთა შესახებ ძალზე საინტერესო ცნობებს იძლევა

სლესის ციხე, მოქცევის ციხე — განვითარებული შუა საუკუნეების ციხესიმაგრე ახალციხის მუნიციპალიტეტში, მდინარე მტკვრის მარჯვენა და ბორჯომი-ახალციხის საავტომობილო გზის მარცხენა მხარეს. ციხე ნაგებია ქვიტკირით, გალავანი დაშლილია, დაცულია მხოლოდ ციხის სამხრეთ-აღმოსავლეთი მხარე. შესაძლებელია სლესის ციხე და ნასოფლარი სლესა ეკუთვნოდეს „სლესართა“ გვარს, რომელიც მოხსენიებულია სამცხე-საათაბაგოს კათალიკოსის სამწყსოს თავადებში: „ბუმბულისძენი მათითა სასაფლაოთა, მონასტრითა და კარის ეკლესიითა ავალიშვილთა და სლესართა აქვს.“